Władysław Banaś
Problem reparacji złożonych stosunków psychotycznego i nie psychotycznego umysłu
2020
Wypowiedź Wilfreda Biona w trakcie jednego z seminariów klinicznych w latach 70.:
„Jest mnóstwo ludzi, który powiedzieliby „Czy nie znasz tych wszystkich psychoanalitycznych teorii?” A ja mógłbym odpowiedzieć „Nie nie znam ich, chociaż nieustannie, wciąż i wciąż o nich czytam. Teraz czuję, że mam czas tylko na czytanie naprawdę najlepszych psychoanalitycznych teorii – gdybym tylko wiedział gdzie one są…” Tak czy inaczej, to jest to, do czego chciałbym się ograniczyć”
[Bion W. ,2014, CWB VII, p.131].
Wstęp
Kilkanaście lat przed cytowaną wyżej wypowiedzią Bion napisał: „Wierzę, że jeżeli wyznaczylibyśmy sobie cel jakim byłoby stworzenie podręcznika psychoanalitycznych teorii, po to, aby uzyskać minimalną liczbę przesłanek, z których może być wywnioskowany większy zakres teorii pomocniczych, to można by to zrobić przy pomocy mniej niż sześciu głównych założeń teoretycznych. Psychoanalityczny kunszt nie polega na tym, ile teorii analityk ma do swojej dyspozycji, ale na tym, żeby mając ich minimalną ilość, móc się odnieść do każdej ewentualności klinicznej, którą może napotkać” [Bion W. 2014, pp.-353-354].
Kiedy przyglądam się swoim teoriom klinicznym: instynkt śmierci/reparacja, enactment/containment, projekcyjna identyfikacja/funkcja alfa, dochodzę do wniosku, że wszystkie one opisują zmagania psychotycznego i niepsychotycznego umysłu. Opracowanie przeniesienia i przeciwprzeniesienia jest w tym ujęciu wyrazem zmagań tych umysłów. W swoim poprzednim artykule [Banaś, 2019] przedstawiłem opracowaną przez Michaela Sinasona [1993] i Jocelyn Richards [1993] ideę kohabitacji. Z faktu, że psychotyczna osobowość istnieje u wszystkich ludzi, chociaż jej zakres i wpływy się różnią, autorzy wyciągają następującą konkluzję. Aby podać naprawdę pomocną interpretację, terapeuta pracujący z głęboko zaburzonym pacjentem i w związku z tym stale narażony na kontakt z jego psychotycznym umysłem, musi umieć rozeznać się w działaniu swojego własnego psychotycznego umysłu. Musi wiedzieć, czy formułowany przez niego komentarz, nie został zbudowany przez kogoś, kto jest równie uraźliwy i przeciwny analitycznemu rozumieniu, jak jego psychotyczny odpowiednik w pacjencie. Innymi słowy autorzy ci zachęcają nas, żeby uświadomić sobie znaczenie tego, że ma się w gabinecie cztery, a nie dwie osoby.
Jeszcze wcześniej sugerowałem [Banaś, 2016], że w najbardziej chorych obszarach psychiki, tam gdzie dominuje psychotyczna część osobowości, pacjent przejściowo lub całkowicie nie ma dostępu do funkcji alfa, a także przejściowo lub całkowicie zaburza tę, którą posiada terapeuta, domagając się jednocześnie ich jak najpilniejszej reparacji. Reparację uszkodzonej funkcji alfa u terapeuty uznałem za kluczowy i najważniejszy czynnik wyleczenia pacjenta. Jej wyrazem miałaby być kreatywna sublimacja wcześniej nie tolerowanych dla pacjenta i terapeuty stanów emocjonalnych i związanych z nimi konfliktów, które przejawiały się zamrożeniem procesu terapeutycznego i jego impasem. W taki sposób próbowałem rozumieć wówczas sformułowanie Biona o tym, że psychotyczna osobowość jest skoncentrowana na problemie naprawy ego. Dziś powiedziałbym raczej, że wydaje mi się to ważna część klinicznej realności zmagań czterech umysłów w gabinecie terapeutycznym.
Załamanie psychotyczne stosunkowo łatwo można opisać jako kolonizację zdrowego umysłu przez szalony lub jako wtargnięcie dotychczas izolowanego stanu emocjonalnego w obszar niepsychotycznego umysłu. A w konsekwencji jego dyspersję w świecie zewnętrznym lub wewnętrznym poprzez procesy masywnej, ewakuacyjnej identyfikacji projekcyjnej, prowadzące do załamania/utraty hartu ducha, tożsamego z dezorganizacją zdrowego umysłu. W prezentowanym tekście porzucam wyrażoną we wcześniejszym artykule naiwną klinicznie tezę o możliwości reparacji psychotycznego umysłu. Zakładam teraz, że procesy pierwotne i wtórne są zawsze obecne i kluczowe jest to, jaka zachodzi pomiędzy nimi relacja. Wszyscy używamy procesów pierwotnych, a więc nie jest to coś, czego możemy się pozbyć. Ale psychotyczny umysł może koegzystować w sposób harmonijny i zbalansowany z umysłem nakierowanym na poznawanie rzeczywistości i uczenie się na podstawie doświadczenia.
Jeżeli psychopatologię utożsamimy z doświadczeniem emocjonalnym, które jest odcięte, a przez to wydane na żer opracowania przez prymitywną psychikę, to na czym polegać będzie reparacja złożonych stosunków psychotycznego i niepsychotycznego umysłu?
Według Barrosów umysł jest podzielony. Inkubator symboli walczy z próbami zatrzymania procesu tworzenia nowych emocjonalnych znaczeń. Dojrzewanie symboli i rozwój ich zdolności do przekazywania znaczenia są zwalczane przez psychotyczny umysł, który dąży do tego, aby symbole straciły swoją plastyczność. Do wyciszenia emocji i odcięcia osoby od emocjonalnego znaczenia symboli. Rozwój pomieszczającej funkcji języka i umysłu są możliwe tylko w warunkach zbliżenia, intymnego dialogu i kohabitacji - w tej samej mentalnej przestrzeni, fenomenów językowych generowanych przez umysł psychotyczny i niepsychotyczny. Zbliżenie to, zachodzi często w warunkach skrajnego emocjonalnego wzburzenia. Jeśli proces przybliżania się do tego, co wcześniej było odcięte, zachodzi pomyślnie, dostępna staje się rzeka znaczeń, pasji i namiętności, które rozwijając się, nadają sens naszemu życiu. Transformacja ta może być opisana jako osłabienie ewakuacyjnej identyfikacji projekcyjnej i stopniowy rozwój funkcji komunikacyjnej. Lub jeszcze inaczej jako odzyskiwanie i opracowywanie przez umysł zdrowy uczuć przechwyconych wcześniej przez umysł szalony.
Barrosowie bardzo precyzyjnie opisują ten proces przybliżenia. Intymne skojarzenia pomiędzy emocjonalnym, subiektywnym, konotacyjnym symbolizmem, a tym obiektywnym, słownikowym, denotacyjnym, prowadzą do zmiany konfiguracji obiektów wewnętrznych, rekonfiguracji istotnych kluczowych znaczeń, nazywanych przez nich jądrami, tworzących szablony, które nadają znaczenie naszym doświadczeniom emocjonalnym. Odwrotny proces rozerwania i głębokiego oddzielenia konotacyjnej i denotacyjnej funkcji symboli prowadzi do kostnienia i usztywnienia konfiguracji obiektów wewnętrznych, kluczowych znaczeń i wynikających z nich szablonów. Psychotyczny umysł chce zaanektować denotacyjną funkcję symboli i odciąć ją od konotacyjnej. A więc mamy do czynienia z klinicznym problemem, kto w doświadczeniu pacjenta i terapeuty narzuca emocjonalny szablon w doświadczaniu teraźniejszości – umysł psychotyczny czy niepsychotyczny?
Bibliografia
Banaś W. [2017], Problem reparacji alfa funkcji - wykład wygłoszony na Konferencji Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychoanalitycznej we Wrocławiu
Banaś W. [2019], Problem reparacji osobowości psychotycznej - wykład wygłoszony na konferencji Oddziału Leczenia Zaburzeń Osobowości i Nerwic w Krakowie
Da Rocha Barros E. I E. [2011], Reflections on the Clinical Implications of Symbolism, IJP vol. 92, 879-901
Bion W. [2013], Los Angeles Seminars and Supervision, red. Joseph Aguayo, Barnet Malin
Bion W. [2018], Bion in Buenos Aires, Seminars, Case Presentation and Supervision, red. Joseph Aguayo, Lia Pistner de Cortinas, Agnes Regeczkey
Richards J. [1993], Cohabitation and the Negative Therapeutic Reaction, Psychoanalytic Psychotherapy, 7, 223-239
Richards J. [2007], Psychosis and the concept of internal cohabitation, Psychodynamic Practice, 13(1):25-42
Sinason M. [1993], Who is The Mad Voice Inside, Psychoanalytic Psychotherapy, 7, 207-221